JEAN-CHRISTOPHE SERVANT (1)
Çeviri: YÂSİN KOCADÜZ
Orta Nijerya’daki Kogi Eyaleti’ne bağlı Obajana şehrindeyiz. Çimento fabrikasının ışıkları yaklaşmakta olan geceyi aydınlatıyor. Dikenli tellerden ve gözetleme kulelerinden birkaç adım ötedeki kasaba karanlığa gömülüyor. Römorklarla dolu bir yolun ayırdığı iki dünya… “Kasabamızdan elde ettiği büyük kâra rağmen komşumuz bizim için neredeyse hiçbir şey yapmadı” diyor 20 yıldır bu sac metal köyünde yaşayan tamirci Godwin Agada ve devam ediyor: “Buradaki su artık içilebilir değil. Astım vakaları arttı da arttı. İki kuyu kazdılar bize ama kuyudan su yerine toz toprak çıkıyor. Lafın kısası, Dangote şirketinin bize vaat ettiği ilerlemeyi beklemekten başka çaremiz yok.”
Kogi halkının düşmanlığı alışık olduğumuz üzere sadece Batılı ya da Çinli çokuluslu şirketlere yönelik değil, halk aynı zamanda ulusal ekonomiyi ve pan-Afrika ekonomisinin bir ayağını da listeye almış. (1) 1977’de kurulan Dangote Cement Plc, yılda 2 milyar dolar (1.8 milyar Avro) satışla ülkenin piyasadaki en büyük iki sermayesinden biri. Bloomberg ajansı tarafından oluşturulan milyarderler endeksine göre Ocak 2023’te 19.6 milyar dolar ile kıtanın en büyük, dünyanın ise 136. servetine sahip olan 65 yaşındaki Nijeryalı girişimci ve hayırsever Aliko Dangote’nin başında bulunduğu holdingin ana işi de bu. Adını doğduğu kuzey metropolünden alan “Kano Prensi”, gıda işlemeden (un, tuz, makarna, içecek ve ambalaj) emlak sektörünre, liman lojistiğinden ile yakında petrol ürünleri rafinerisi ve üre üretimine kadar uzanan birçok farklı alanda hizmet veren bir şirketler grubunu yönetse de kişisel gelirinin yüzde 85’inden fazlasını “gri altın” çimentodan kazanmaya devam ediyor.
Davos’taki Dünya Ekonomik Forumu’nun eş başkanlarından biri
Nijerya’da milyardere ait üç tesisten biri olan Obajana entegre çimento fabrikası kıtanın en büyüğü olma özelliğini taşıyor. Fabrika, kireçtaşı ocaklarıyla birlikte 2003 yılında Kogi eyaletinden satın alındı. Yenilenen ve 2008 yılında yeniden açılan eski devlet şirketi şu anda beş üretim hattına sahip. Yaklaşık bin treyler ve yarı treylerlik filosuyla hizmet veren tesisin modernizasyonu ve genişletilmesi kısmen Dünya Bankası ve Avrupa Yatırım Bankası (EIB) tarafından 220 milyon dolar kredi ile finanse edildi. Dört buçuk hektarlık bir alana yayılan iç içe geçmiş boruları, bacaları, klinker fırınları ve depolarından her yıl 13.25 milyon ton hammadde üretiliyor. Bu da Senegal’den Güney Afrika’ya kadar kıtadaki on ülkede faaliyet gösteren Dangote grubunun tüm çimento fabrikalarının toplam üretiminin yaklaşık beşte biri anlamına geliyor.
Yeni şehirleri, üst orta sınıf için klimalı apartman daireleri, büyük metropollerin yeni kentsel sınırlarında yaşayanlar için tuğla evleri, limanları, köprüleri ve barajları göz önünde bulundurursak Afrika çimento pazarının yüzyılın başından bu yana yılda ortalama yüzde 5 büyüdüğünü söylemek kimseyi şaşırtmaz. Nijerya’da “gri altın”a olan talep, Eylül 2020 ile Nisan 2021 arasında (2) yüzde 40’tan fazla artarken 2000 ve 2009 yılları arasında yüzde 400 oranında büyüdü. (3) Covid-19 pandemisini takip eden ekonomik krize ve Ukrayna’daki savaşın sonuçlarına rağmen, tablo umut verici olmaya devam ediyor. Oysa talep başka yerlerde, özellikle de Asya’da gözlemlenenin oldukça altında. 513 olan dünya ortalamasına kıyasla Nijerya’daki ortalama 121 kg/kişi… Kitlesel etki ve dikey entegrasyon (dünya piyasasının neredeyse iki katı olan çimento fiyatlarından bahsetmiyorum bile) Dangote’nin sadece servetini değil, aynı zamanda statüsünü de arttırdı. İşadamı, pan-Afrikan bir simge olarak 2014 yılında Davos’ta düzenlenen 44. Dünya Ekonomik Forumu’nun eş başkanlarından biri oldu.
Genç Afrikalıların hayali: Futbolcu ya da çimento işçisi olmak
Cenevre Üniversitesi’nden coğrafyacı ve şehir planlamacısı Armelle Choplin, Dangote’un Afrika’da hayalleri süslediğini söylüyor. “Serveti, ailesi ve başarısı, saygı ve hayranlık uyandırırken aynı zamanda kıskançlık ve haset de uyandırıyor. Genç Afrikalılar artık futbolcu ya da çimento işçisi olmayı hayal ediyor. Dagote başarının vücut bulmuş hali ve 1980’lere hakim olan diplomalı entelektüel figürünü silip süpürüyor.” (4) Büyük sanayicinin adını taşıyan 50 kg’lık 3X çimento torbalarının depoları bu başarının sembollerinden biri. Depolar Lagos ile Gana’nın Akra kentleri arasında uzun bir kentsel koridor oluşturmuş durumda.
Çokuluslu şirketin raporlarında yer alan “Dangote yöntemi” ve “sürdürülebilir kalkınmanın yedi ayağı” iş dünyasında birçok ödül kazandı. Dangote Çimento, 16. Afrika Sürdürülebilirlik, Girişimcilik ve Sorumluluk Ödülü’nde bir kez daha “Sürdürülebilirlik, Girişimcilik ve Sorumluluk Ödülü”ne layık görüldü. (5) Milyarder, çok uluslu şirketinin “çevresel, sosyal ve yönetim (ESG) performansını Birleşmiş Milletler Sürdürülebilir Kalkınma Hedefleri ile uyumlu hale getirmeye çalıştığını” tekrarlamayı seviyor. (6) Ancak bu söylem Kogi Eyaleti’ndeki endişe verici sosyal gerçekliğe uymuyor.
Kogi olmasaydı Dangote kıtanın en zengini olamazdı
Vali Yahaya Bello’nun çağrısı üzerine 5 Ekim 2022 Çarşamba günü erken saatlerde, aralarında hükümet tarafından istihdam edilen Kogi Eyaleti Kanunsuz milisleri, yerel yönetim temsilcileri ve Agada’nın da bulunduğu Obajana kasabası sakinlerinden oluşan birkaç yüz kişi çimento fabrikasının girişinde toplandı. Kalabalık, fabrikanın satın alınmasında usulsüzlük tespit eden mahkeme kararının uygulanması için fabrikanın kapatılmasını talep etti. Fabrikanın güvenliği ile yaşanan gerginliğin ardından protestocular beton mikserlerinin geçişini engelledi. Abluka 48 saat sürünce Abuja hükümeti Kogi Eyaletinin başkenti Lokoja’da konuşlu özel kuvvetlerini göndermeye karar verdi. Zorlu müdahale sahanın yeniden açılmasını sağlasa da Igala aristokrat soyunun varisi Prens Mustapha Audu’nun söylediğine göre siyasi ve adli mücadele henüz sona ermiş değil. İşadamı ve Devlet Başkanı Bola Tinubu’nun yeni partisi olan All Progressives Congress (APC) aktivisti olan 40 yaşındaki bu adam, 1992 yılında devlete ait Obajana Çimento Fabrikasını kuran Kogi Eyaletinin demokratik yollarla seçilmiş ilk valisi Abubakar Audu’nun oğlu. Çalışmaları Sani Abacha diktatörlüğü döneminde askeri valilerin atanmasıyla kesintiye uğramış olsa da 1999 yılında Vali Audu’nun demokrasiye dönmesiyle yeniden canlandı.
“O dönemde babam büyük kireçtaşı yataklarının varlığını teyit eden keşif ve fizibilite çalışmalarını yürütmek için Alman işbirliğinden on iki milyon Alman Markı (yaklaşık 6.5 milyon Avro) toplamıştı. Bu nedenle en değerli ve başarılı projelerinden biri olarak gördüğü projeyi birlikte geliştirmek için Nijeryalı ortaklar aramaya başladı” diyor Prens. Bunun üzerine proje için Dangote seçiliyor. Temmuz 2002’de imzalanan ve Şubat 2003’te onaylanan anlaşmaya göre hisselerin yüzde 90’ı çimento grubuna, yüzde 10’u ise devlete aitti. “Yine de hiçbir zaman hisselerin yüzde 100’ünün Dangote Çimento’ya verilmesi söz konusu olmadı” diyor ve devam ediyor Prens: “Lâkin Nisan 2003’te Başkan Olusegun Obasanjo’nun partisi Halkın Demokratik Partisi’nin (PDP) renkleri altında seçilen babamın halefi İbrahim Idriss’in görevi sırasında gizemli bir şekilde olan buydu.” Kogi Eyaleti ile Dangote Çimento arasındaki hukuk mücadelesi şu anda Federal Temyiz Mahkemesi’nde devam ediyor. “Dangote kazanacak ve Vali Bello hizaya gelecek, bundan hiç süphem yok” diyor Prens. Ancak anlaşmazlık iz bırakacak çünkü “Kogi olmasaydı Dangote kıtanın en zengini olamazdı”.
Bu topluluk hiç bu kadar çok para görmemişti
Prens Audu, Dangote grubuna meydan okuyabilecek sosyal konuma ve siyasi bilince sahip olduğunu kabul ediyor. Üç yıl önce, çimento üretiminde kullanılan kömürün neden olduğu kirliliğe tepki göstermişti. Dangote Çimento’nun toplam enerji harcamalarının yüzde 32.6’sını oluşturan fabrikanın işletilmesi, kısmen 2016 yılından bu yana 180 km doğudaki Ankpa civarında çıkarılan kömüre bağlı. 2020 yılında, Prens Mustafa’nın kendisi de APC üyesi olan eşi Prenses Zarah tarafından yönetilen Mona-Audu Vakfı, kömür madenciliğiyle bağlantılı solunum ve göz hastalıklarından muzdarip Okada ve Odagbo halkı adına Dangote grubuna dava açtığını duyurdu. “İlk başta tehdit edildik” diye hatırlıyor prens ve “Bazıları iş kariyerimi mahvetme tehlikesiyle karşı karşıya olduğumu ima etti, diğerleri ise kirli çamaşırları herkesin önünde sergilemenin uygun olmadığını söyledi” diye devam ediyor. Dangote Cement’in bölge sakinlerine toplam 270 bin ABD Doları tazminat ödenmesi konusunda pazarlık yapmayı kabul etmesi için eski Kano Emiri ve Nijerya Merkez Bankası eski Başkanı Sanusi Lamido Sanusi’nin doğrudan müdahalesi gerekti. Hayal kırıklığına uğrayan prense göre bu sessizliğin bedeliydi. “Bu topluluk hiç bu kadar çok para görmemişti” diyor Prens.
458 metrelik Patti Dağı dünyanın en hızlı büyüyen beş şehrinden biri olan Lokoja yakınlarında heybetle yükseliyor. Benue ve Nijer nehirlerinin birleştiği noktayı kucaklayan bu manzara tarih belgeselinden çıkmış gibi: 1914 yılında İngiliz gazeteci Flora Shaw, kocası Lord Frederick Hugard tarafından yönetilen, ülkenin kuzey ve güneyindeki iki himaye bölgesinin birleşiminden oluşan yeni İngiliz sömürgesi Nijerya’yı buradan adlandırmıştı. Lokoja, 1919 yılına kadar yeni koloninin geçici başkentiydi. Bir asır sonra, dolaylı İngiliz tarzı yönetim artık gölgesi tüm iktidar mevkilerinin üzerinde asılı duran Dangote tarafından sağlanıyor. İbadan Üniversitesi’nden Nijeryalı filozof Saheedat Adetayo’nun deyimiyle kendisini “patrimonyal tekelci kapitalizmin” bir figürü olarak kabul ettirdi: “Devlet servetinin birkaç kişi lehine manipüle edilmesi ve yönlendirilmesi, zengin şirketlere bu tür şüpheli finansman ve hükümet korumasına sahip olmayanlara karşı haksız bir avantaj sağlanması” anlamına geldiği için yolsuzluğu teşvik eden bir model. (7)
İş gezisi sırasında Brezilya’nın imalat sanayilerinin önemini keşfetti
Dangote, aralarında yer fıstığı ticareti sonrası sömürge döneminin en zengin Afrikalısı haline gelen aralarında Alhassan Dantata’nın (1877 – 1955) da bulunduğu, ülkenin kuzeyindeki Hausa tüccarlarının soyundan geliyor. Milyarderin yükselişi, General Shehu Shagari rejimi altında (1979 – 1983) kendisine dökme çimento ithalatı için lisans verilmesiyle başladı ve Sani Abacha diktatörlüğü döneminde (1993 – 1998) hızlandı. 1990’ların sonunda Dangote bir iş gezisi sırasında Brezilya’nın imalat sanayilerinin önemini keşfetti. (8) Bu, ithalattan yerel üretime stratejik bir geçişin başlangıcı oldu. Demokrasinin geri dönüşü, hızlanan neoliberal politikalar zemininde kamu şirketlerinin özelleştirilmesiyle aynı zamana denk geldiği için siyasi durum da yardımcı oldu. Dangote’nin 2003 yılında yeniden seçilmesini finansal olarak desteklediği Başkan Olusegun Obasanjo (1999 – 2007), milyarder için yasalar hazırladı. O dönemde Dangote, “öncü” olarak kabul edilen Nijeryalı şirketlere tanınan vergi muafiyetlerinden büyük ölçüde yararlandı ve Adetayo’nun deyimiyle “her genişletme çalışmasında aynı çimento fabrikası için birkaç kez bu statüyü talep etmekten” çekinmedi.
Siyasi etiketleri ne olursa olsun, Obasanjo’nun haleflerinin hepsi seçim kampanyaları sırasında aynı desteği aldı. Dangote ayrıca 2010-2015 yılları arasında Nijerya Federal Cumhuriyeti Devlet Başkanı Goodluck Jonathan’ın özel ekonomi danışmanlığını yaptı. 19 bin 561 çalışanıyla çimento sektöründe kıtanın en büyük özel işverenlerinden biri olan milyarder, liderler ve kurumlarla ilişkilerinin en üst düzeyde tutmaya özen gösteriyor. Ağustos 2022 sonunda Kenya’nın yeni başkanı William Ruto’nun yemin töreninde hazır bulundu. Afrika Birliği ve Batı Afrika Devletleri Ekonomik Topluluğu (ECOWAS), eski Güney Afrika Devlet Başkanı Thabo Mbeki ile birlikte eş başkanlığını yürüttüğü ve “2030’a kadar kıtadaki bir dizi sektörde özel yatırımı teşvik etmeyi” amaçlayan AfroChampions girişimine destek veriyor. (9)
Dangote Çimento’nun rakipleri, (başta Vicat, Holcim (eski LafargeHolcim) ve Heidelberg gibi Batılı gruplar olmak üzere) milyarderin Nijerya’nın güçlü adamlarına yakınlığını ve kıtanın başkanlık saraylarına ayrıcalıklı erişimine tepki gösteriyor. 2014 yılında Fransız Vicat şirketi, iş adamını Senegal’de ayrıcalıklı muameleden yararlanmakla suçladı. (10) Aynı zamanda Kamerun’da Lafarge’ın bir yan kuruluşu, Dangote’nin komşu Nijerya’da üretilen çimentoyu kaçırarak ulusal pazar fiyatlarını hileli bir şekilde düşürdüğünden şüpheleniyordu. Ülkede, Dangote ile milyarder akranı BUA holdingin başkanı Abdul Samad Rabiu arasındaki rekabet düzenli olarak haberlere konu oluyor. Choplin, “Çimento işi kapalı ve gizli bir dünyadır” diyor ve Dangote Cement’in rakiplerinin ahlak dersi vermek için iyi konumda olmadıklarını belirtiyor.
