JEAN-CHRISTOPHE SERVANT (*)
Çeviri : YASİN KOCADÜZ
Zambiya’da, Mart 2021’de İsviçre-Fransız şirketi Lafarge-Holcim, Rekabet ve Tüketiciyi Koruma Komisyonu tarafından Dangote’nin Zambiya iştiraki ile rekabete aykırı bir Avustralya çimento karteli kurmakla suçlandı. (11) Çimento talebinin arttığı Orta ve Güney Afrika’da fiyatlandırma ve pazar tahsisi konusunda diğer şirketlerle anlaşan Nijeryalı grup, Zambiya’nın kuzey bölgeleri, Demokratik Kongo Cumhuriyeti (DRC) ve Büyük Göller bölgesinin tedarikini güvence altına almıştı. Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD), ağır para cezalarına çarptırılan rakiplerinin aksine, Nijerya’ya “soruşturmalar sırasında Komisyon ile işbirliği yaptığı için tam bir hoşgörü gösterildiğini” belirtiyor. (12) Aynı çıkarcı ilgi, kıtanın en büyük ikinci ekonomisindeki pazar varlıklarını güçlendirmek isteyen Batılı iş ve diplomasi çevrelerinde de görülebilir.
Dangote, Ocak 2019’da Versailles’ın parlak avizeleri altında 150’den fazla Fransız, yabancı ve çok uluslu şirket liderini bir araya getiren Choose France zirvesinin onur konuklarından biri oldu. İki yıl sonra, Eylül 2021’in sonunda, iş adamı Elysée Sarayı’nda düzenlenen Afrika 2020 kültür sezonunun kapanış gala yemeğine katıldı. Dangote’nin Fransa-Nijerya İş Konseyi’nin bir üyesi olduğu ve bu konseyin on beş Fransız iş liderini (TotalEnergies, CMA-CGM, Dassault Aviation vb.) “aynı zamanda Afrika’nın ilk talihlileri olan Nijerya’nın en önemli altı sanayi kaptanıyla” bir araya getirdiği açık. (13) Rabiu’nun başkanlığını yaptığı toplantı, özel sektörü Afrika’nın ekonomik dönüşümünün ana motoru olarak gören Africapitalism (Afrikapitalizm) kavramına öncülük eden bankacı Anthony Elumelu’yu da ağırlıyordu.
Asit yağmurları ve kirlenmiş su tablolarından oluşan görünmez bir miras
Ankpa’da Dangote grubu tarafından işletilen kömür madenlerine ulaşmak için, kontrol noktaları ve çokuluslu şirketin logosunu taşıyan araçların hurdalarıyla kaplı bir yolu takip etmek gerekiyor. Zira Kogi Eyaleti’nde kamyonların neden olduğu kazaların haddi hesabı yok. 2020 yılında Onupi sakinleri her gün 100 kadar kamyonun geçtiğini söylüyor. Şantiye artık ekskavatörlerden ve 300 çalışandan arındırılmış durumda. İçlerinde sadece beş kişi kalmış ekipteki mühendis geldiğimizi görünce şaşırıyor. Grup tarafından kârlılık olmadığı için çıkarma işleminin askıya alındığını açıklıyor mühendis. Ankpa’nın düğün partilerinin ve sosyal yaşamının bir figürü olan 28 yaşındaki Muhammed Zubeidu Omale ise farklı bir açıklama getiriyor: “Şantiye gençlerle yaşanan gerginlikler nedeniyle kapatıldı.”
Dangote, kömüründen faydalanabilmek için madenlerinin sınırındaki köylerle toplumsal kalkınma anlaşmaları imzaladı. Geleneksel şefler genellikle çimento torbalarıyla şımartıldıysa da birkaç hibeye rağmen bu sosyal barışın dışında bırakılanlar da gençler oldu. Kirli su kraterleri, çorak tepeler… Onupi madeni, bereketli bitki örtüsünü yaralayan birkaç hektarlık ters çevrilmiş arazinin izi. Maden, Ankpa’nın genç nesline asit yağmurları ve kirlenmiş su tablolarından oluşan görünmez bir mirastan başka bir şey bırakmıyor.
37 derce sıcakta kamyonun başında bekleyen adam
İbrahim Zepha, Dangote Çimento tarafından işletilen madenlerden Obajana’ya 50 ton kömür getirirken kamyonu A233’ün kenarına devrildi. Çokuluslu şirket tarafından bir yıl önce işe alınan şoför o günden beri 37 derece sıcaklıkta yükü ve hurdaya dönmüş aracıyla birlikte bekliyor. Kömür kızgın güneşin altında parlıyor. Mihvillerden iki lastik eksik, bir gece önce güçsüz İbrahim’in gözleri önünde çalınmış. Kum dolu Dangote çuvallarından oluşan bir nöbetçi kulübesiyle korunan ilk federal ordu barikatı enkazdan sadece bir kilometre uzakta… Kendisine ikram edilen sigaradan bir nefes çeken İbrahim, işvereni tarafından terk edilip edilmediğini merak ediyor. “Bu işin altından nasıl kalkacağım? Lastikleri ödeyecek param asla olmayacak…”
Dangote’de kömür, kireçtaşı, alçıtaşı ve son olarak beyaz altının nakliyesi çoğunlukla Hausa kökenli ve sendikalı olmayan İbrahim gibi şoförler tarafından sağlanıyor. Abuja’daki Nijerya İşçi Kongresi Genel Sekreteri Ayuba Wabba, “Grup çimento fabrikalarına girmemize kesinlikle izin vermedi” diyor. 50 yaşındaki gözü pek Wabba, Dangote Çimento’nun “örgütlenmeyi düşünen yoldaşları” tehdit etmekten çekinmediğini de sözlerine ekliyor. Sendikal özgürlüğün önündeki aynı engeller, milyarderin yatı Mariya’nın demirlediği Lagos yat limanına 73 kilometre uzaklıktaki gelecekteki Ibeju-Lekki rafinerisinin sahasında da mevcut. Çimento grubunun resmi olarak sadece yüzde 4’ü Hintli, ancak kararların yüzde 98’inin onlar tarafından alındığı söyleniyor. Covid 19 salgını sırasında, kontrol altına alma ülke ekonomisini dondururken, Ibeju-Lekki rafinerisindeki bitirme çalışmaları, maskesiz birkaç yüz Hintli taşeron işçi sayesinde devam etti. Şubat ayına kadar eski bir Lafarge çalışanı olan Fransız Michel Puchercos tarafından yönetilen Dangote Cement, artık Hintli bir patron olan Arvind Pathak tarafından yönetiliyor.
Hintli meslektaşlarının izinden gidiyor gibi görünüyor
Uluslararası basın da milyarderlere karşı Batılı başbakanlıklarla aynı hoşgörüyü gösteriyor. Mart 2020’de Les Echos’un hafta sonu ekinde Afrikalı Bill Gates’in, John Rockefeller ya da Andrew Carnegie gibi büyük Amerikan sanayici-hayırseverlerini örnek aldığı yazıyordu. (14) Şu andan itibaren milyarder, yöntemleri acımasız olan Reliance Industries holdinginin patronu ve dünyanın en büyük dokuzuncu servetine sahip Mukesh Ambani gibi Hintli meslektaşlarının izinden gidiyor gibi görünüyor. Eğer milyarderin Panama Sızıntıları’nda adı geçiyorsa, Dangote ve benzerlerinin portreleri, Le Figaro Dergisi’nde “Afrika’yı inşa eden bu milyarderler” onuruna yayınlanan harika raporda olduğu gibi, genellikle hagiografiye dönüşüyor. (15) Tüm bunlar Dangote Çimento’nun faaliyetlerinin, karbonsuzlaştırma taahhüdünün tam tersi yönde olduğu gerçeğini gizliyor: Çelik ve plastikten sonra dünyada en çok üretilip tüketilen malzeme olan çimento, küresel insan kaynaklı sera gazı emisyonlarının yüzde 4 ila 8’ini oluşturuyor. Sadece Obajana çimento fabrikasının karbon ayak izi yılda 6.1 milyon ton karbondioksit, yani Katar’daki son Dünya Kupası kadar.
Nijerya’da yayınlanan The Guardian gazetesinin eski editörü Jahman Anikulapo Oladejo’ya göre medyanın bu hoşgörüsü, Dangote grubunun El Cezire’den BBC’ye 24 saat yayın yapan büyük haber kanallarına yatırdığı büyük reklam bütçelerinden de kaynaklanıyor olabilir. Bu gruba Afrika iş dünyasına adanmış prestijli Facetime programını finanse eden CNN International da eklenebilir. Eski İngiliz sömürge gücü ile işadamı arasındaki ilişki de uluslararası medya tarafından nadiren sorgulanıyor. Yine de çok uluslu şirketinin yönetim kurulunda “icracı olmayan bağımsız direktörler” olarak tanınmış iki İngiliz yer alıyor: eski İşçi Partisi başbakanı Anthony Blair’in eşi avukat Cherie Blair ve eski Muhafazakâr Parti saymanı ve Anglo-İsviçre maden şirketi Xstrata’nın eski başkanı Mark Davis.
2023 başkanlık kampanyası sırasında, tarihsel olarak APC’ye bağlı olan Dangote, Mayıs sonunda yeni devlet başkanı olarak yemin edecek olan adayı Bola Tinubu’nun kampanyasını başarısız rakiplerininki kadar finanse etmiş olacak. Ancak bu kez küçük personeline karşı daha cömert davranmak zorunda kalacak: “Hepimiz onun başarısıyla gurur duyuyoruz” diyor Prens Mustapha Audu. Ama şimdi mesele Dangote’nin, Kogi Eyaleti’nin ve halkın, kısaca herkesin kazandığı bir duruma ulaşmak.
(1) Olivier Piot, Rencontre avec les pionniers de l’africapitalisme (Afrika kapitalizminin öncüleri ile buluşma), Le Monde diplomatique, Kasım 2017.
(2) Romain Gelin, “Dangote, une multinationale africaine (Dangote: Afrikalı çok uluslu şirket)”, Mirador, 5 Eylül 2017, https://mirador-multinationales.be
(3) Nigeria’s cement market (Nijerya’nin çimento pazarı), Asoko insight, 15 Ocak 2023, www.asokoinsight.com
(4) Armelle Choplin, Matière grise de l’urbain. La vie du ciment en Afrique (Kentin gri maddesi. Afrika’da çimentonun hayatı), Genève, MétisPresses, 2020.
(5) Dangote Cement PLC /United Nations Global Compact Raporu, Mart 2020, https://ungc-production.s3.us-westamazonaws.com
(6) Chinedu Okafor, More wins for Dangote as his company is named most responsible business of the year (Dangote’un şirketi yılın en sorumlu işletmesi seçildi), Business Insider Africa, 13 Aralık 2002, https://africa.businessinsider.com
(7) Saheedat Adetayo, “The Ethics of state capture: Dangote and the Nigerian state (Devleti ele geçirme etiği: Dangote ve Nijerya devleti)”, Nimi Wariboko, Toyin Falola ve Saheedat Adetayo, Palgrave Handboof of African Social Ethics, Palgrave Macmillan, Londres, 2020.
(8) Bkz. Zainab Ousmane, The successfull and failed policy choices of becoming Africas largest economy (Afrika’nın en büyük ekonomisi olma yolunda başarılı ve başarısız politika tercihleri), Africa Policy Resaerch Institute, 28 juillet 2022 https://afripoli.org
(9) “Un projet de cadre d’investissement de 1000 milliards présenté lors du Boma AfroChampions”, Afrika Birliği, 11 Ekim 2019, https://au.int/fr
(10) “Sénégal : Vicat, vent debout contre Dangote (Senegal: Vicat, Dangote’ye karşı atakta)”, 20 Ocak 2014, Jeune Afrique, Paris.
(11) Confrence des Nations unies pour le commerce et le dveloppement, Resum du cartel du ciment en Afrique centrale du sudao 2020 (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı, Güney Orta Afrika Çimento Karteli 2020 Özeti) https://unctad.org
(12) Confrence des Nations unies pour le commerce et le dveloppement (Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı), op. cit. veya https://gate-news.com/2021/04/01/zambi-les-entreprises-du-secteur-du-ciment-sanctionnees-par-une-amende??
(13) Fransa-Nijerya İş Konseyi 28 Haziran 2021 tarihinde toplandı, Versailles Direction générale du Trésor, Paris, 7 Temmuz 2021, www.tresor.economie.gouv.fr
(14) Bkz: Pierre de Gasquet, Aliko Dangote, le Bill Gates africain (Afrikalı Bill Gates), Les chos, Paris, 22 Mayıs 2020.
(15) Bkz: Nadjet Cherigui, “Ces milliardaires qui bâtissent l’Afrique (İşte Afrika’yı inşa eden o milyarderler)”, Le Figaro Magazine, 31 Aralık 2022.
