RENAUD LAMBERT ve DOMINIQUE PLIHON
Doların, IMF’nin “anahtar para birimi” olarak meşruiyetinin çökmesi, ulusal para birimleriyle sınır ötesi ticaretin sınırları, doların yerini alacak adayların olmaması… Çıkmaza girmiş gibi görünen bir durumla karşı karşıya kalan Rusya ve ardından Brezilya, BRICS düzeyinde harekete geçmeyi önerdi. Moskova’nın ilk planı bir para birimi değil, bir “hesap birimi” yaratmaktı. Hindistan Dışişleri Bakanı Vinay Mohan Kwatra, BRICS Zirvesi’nin arifesinde, 21 Ağustos 2023 günü düzenlediği basın toplantısında Yeni Delhi’nin bir hesap birimi değil de “ortak para birimi” yaratmayı amaçladığını düşündüğü bir projeye karşı olduğunu ifade etti. Ekonomi alanında çalışan herkes ortak bir para biriminden bahsetmek için çok erken olduğunu biliyor. Görüştüğümüz Rus yetkili, “Sorunun, başka yerlerde olduğu gibi Rusya’da da dışişleri bakanlıklarında kimsenin parasal konulardan bir şey anlamamasından kaynaklandığına şüphe yok. En üst düzeyde bile” diyor.
Bunun tartışmasız şekilde makul nedenleri var. Daha açık olmak gerekirse, para birimleri (ortak para birimleri de dahil olmak üzere) bir hesap birimine ek olarak iki önemli işlevi yerine getirmelidir: Aynı zamanda rezerv araçları olarak hareket etmelidirler, yani değer depolayabilmeli ve ticareti mümkün kılmalıdırlar. Dolayısıyla BRICS için “ortak” bir para birimi hayal etmek, Rus projesinin gerektirdiğinden çok daha büyük bir koordinasyon derecesi anlamına geliyor. Johannesburg zirvesi öncesinde Pekin’de düzenlenen bir sempozyumda para birimi konusunda çeşitli çalışma yollarını sunması istenen Nogueira Batista Jr. durumu şu şekilde ifade etti: “Bir hesap biriminin oluşturulması ‘nispeten basit olacaktır ve (…) hızlı ve düşük maliyetle uygulanabilir’; öte yandan ortak bir para biriminin oluşturulması ‘henüz başlamamış bir düşünme ve planlama’ gerektirecektir.” (20) Açıkçası artık çok geçti: proje Johannesburg’da tartışılmadı.
BRICS’in genişlemesi sorunların çözümünü zorlaştıracak
Ancak yanlış anlaşılmalar her şeyi açıklamaz. Hatta bazen karşı olduğunuzu çok net bir şekilde açıklamak zorunda kalmak istemediğiniz projeleri engellemek için uygun bir yol sağlarlar. Jeopolitik farklılıklar ve iç çatışmalar (özellikle de ABD ile ticaret yapmaya devam etmek isteyen Çin ve Hindistan arasında) BRICS’in çalışmalarını zorlaştırıyor. Beş üye varken de durum böyleydi ve kurucu üyeler, 1 Ocak 2024’ten itibaren altı yeni üyenin gelmesinin tartışmaları daha sorunsuz hale getirmeye yardımcı olmayacağı gerçeğini görmezden gelemezler. Daha önceki bölgesel para birlikleri deneyimlerinin de gösterdiği gibi, parasal meselenin özellikle hassas olduğu kanıtlanmıştır.
Avrupa’da, ilgili ekonomileri para birimlerinin genel dalgalanmasından korumayı amaçlayan 1972 tarihli “Tüneldeki yılan”, 1999 yılına kadar tek para birimine yol açmadı ve karışık bir başarıdan daha fazlası oldu. 2010 yılında sekiz Latin Amerika ülkesi tek bir bölgesel ödeme takas sistemi (Sucre) ve aynı adı taşıyan bir hesap birimi kurdu. (21) Ancak ilgili ülkeler arasında ticari entegrasyonun olmaması, girişimin etkisini sınırlamaktaydı. Asya’da 2008 mali krizi, döviz kurlarını düzenlemek üzere bir Asya Para Fonu’nun kurulmasına yol açtı. Ancak o tarihten bu yana parasal entegrasyon tartışmalarını genişletmeyi amaçlayan projelerde çok az ilerleme kaydedildi. Son analizler merkez bankası dijital para birimlerinin (CBDC’ler) gelecekteki gelişimine işaret etmektedir. Çin, e-yuan ile swift gibi ödeme sistemlerini atlatmayı umarak bu gelişmenin ön saflarında yer alıyor. Ancak e-yuan, Pekin’in sistemi kontrol etme kabiliyetine ilişkin endişeleri de beraberinde getiriyor…
Çin, iki sistem arasında köprü rolü oynayacak
Dolayısıyla şimdilik dolar etrafında örgütlenmiş sistem tehdit altında görünmüyor. Yine de uluslararası jeopolitik gerilimlerdeki artış, ABD’nin hasım olarak gördüğü ülkeler için “dolar dışı” bir bölgenin ortaya çıkmasına yol açabilir. Galbraith’e göre Çin bu durumda iki sistem arasında köprü rolü oynayacak: “Çok kutuplu bir yapının sabit noktası.” (22) Galbraith şöyle devam ediyor: “Eğer Pekin de (Moskova’ya dayatılanlar kadar) ağır kararlara maruz kalırsa, o zaman gerçek bir kırılma yaşanabilir ve dünya iki izole bloka bölünebilir. Bu durum, Çin ve ABD arasındaki ticaret hacmi göz önüne alındığında Washington için son derece maliyetli olacak ve borçlarının finansmanını zorlaştıracaktır.” (23)
Bu durum Beyaz Saray’ı dolar konusundaki mevcut çalkantılara kulak vermeye teşvik edecek mi? Böyle bir tepki üzerine bahse girmek aslında BRICS’in bazı üyelerinin kabul etmediği bir hedef olabilir. Rus muhatabımız sohbetimizin sonunda, “Biliyor musunuz, BRICS girişimleri sonunda Washington’un gerçek anlamda uluslararası bir para birimi yaratmayı kabul etmesine yol açarsa, bundan son derece mutlu olurum” diyor. Aglietta’ya bunu sorduğumuzda “Çin de bunu istiyor” diye onaylıyor.
Amerikan elitlerinin doların ayrıcalığını kaybetme niyetleri yok
Aslında bu “gerçek anlamda uluslararası para birimi” IMF tarafından ihraç edilen Özel Çekme Hakları ya da SDR’ler şeklinde zaten mevcut. (24) Bretton Woods sisteminin çökme tehlikesiyle karşı karşıya olduğu 1969 yılında yaratılan ve John Maynard Keynes’in 1944 yılında hayal ettiği Bancor’a benzeyen SDR’ler, dünyanın ihtiyaç duyduğu parasal araç olmak için gerekli tüm özelliklere sahip: Bu amaç için tasarlanmış bir kurum olan IMF bünyesinde uyumlu bir şekilde yönlendirilen uluslararası bir para birimi. Bu fikir 2009 yılında Çin Merkez Bankası Başkanı Zhou Xiaochuan tarafından ortaya atılmıştı ve Zhou, Fon’da fiyat istikrarı hedefiyle uluslararası likiditeyi yönetebilecek küresel bir merkez bankasının başlangıcını görmüştü. Doğal olarak bu önlem IMF’nin, ABD’yi veto hakkından mahrum bırakacak şekilde reforme edilmesi anlamına gelecektir. Ancak Amerikan elitlerinin doların ayrıcalığını kaybetmeye hiç niyetleri yok.
En azından şimdilik. Çünkü Astrid Viaud ve Paul-Arthur Luzu’nun da belirttiği gibi, Başkan Donald Trump (2017-2021) görev süresi boyunca “ABD’nin doların hakimiyetine izin veren daimi açık politikasına” sürekli meydan okudu. Bu, “Amerika’nın dünyaya dolar tedarik etme istekliliği konusunda şüphe yaratan” “güçlü bir sinyal” oldu. (25) Kendilerine “güçlü” bir doları ülkelerinin büyüklüğünün sembolü olarak görmeyi öğreten resmi ve medya söylemine rağmen, Amerikan halkı aslında değeri artık uluslararası statüsü tarafından artırılmayan bir dolardan en çok kâr sağlayan aktörlerden biri olacaktır. Galbraith, “İktisadi çok kutupluluk oligarşi için kötü olabilir ama demokrasi, gezegenin korunması ve genel çıkarlar için iyidir. Bu açıdan bakıldığında, asla çok erken değildir” diyor ve “Dünya ekonomik düzenindeki büyük çalkantılar yalnızca aşırı krizlerde ortaya çıkar” diye uyarısında bulunuyor. (26)
*Sorbonne Paris Nord Üniversitesi’nde onursal profesör.
*Mali İşlemlerin Vergilendirilmesi ve Vatandaş Eylemi Derneği (ATTAC) Bilim Konseyi Üyesi.
Çeviri: ARDA ANIK
(1) “Nicolas Sarkozy s’attaque aux paradis fiscaux et à la suprématie du dollar”, Le Point, Paris, 13 Aralık 2010
(2) Herman Mark Schwartz, “American hegemony: intellectual property rights, dollar centrality, and infrastructural power”, Review of International Political Economy, Vol. 26, n°3, Routledge, Milton Park, 2019
(3) Charles Kindleberger, “The Dollar Yesterday, Today, and Tomorrow”, Banca Nazionale del Lavoro Quarterly Review n°38, Rom 1985.
(4) Saint-Petersburg’taki Uluslararası İktisadi Forum sırasında, 16 Haziran 2023
(5) Martine Bulard, “Quand le Sud s’affirme”, Le Monde diplomatique, Ekim 2023
(6) CGTN’de röportaj, 14 Nisan 2023
(7) Renaud Lambert, “FMI, les trois lettres les plus détestées du monde”, Le Monde diplomatique, Temmuz 2022
(8) James K. Galbraith, “The Dollar System in a Multi-Polar World”, International Journal of Political Economy, Vol. 51 n°4, New York, 2022
(9) Renaud Lambert, “Les Calimero de l’euro”, Le Monde diplomatique, Ocak 2023
(10) CGTN’de röportaj, 14 Nisan 2023
(11) Michael Stott et James Kynge, “China exploits sanctions to undermine dollar”, Financial Times, Londres, 28 Ağustos 2023
(12) Michael Stott et James Kynge, a.g.e.
(13) Michel Aglietta, Guo Bai et Camille Macaire, La Course à la suprématie monétaire mondiale. À l’épreuve de la rivalité sino-américaine, Odile Jacob, Paris, 2022.
(14) “America’s aggressive use of sanctions endangers the dollar’s reign”, The Economist, Londres, 18 Ocak 2020
(15) “China wants to make the yuan a central-bank favorite”, The Economist, 7 Mayıs 2020
(16) Direction des statistiques sur le commerce (DOTS), FMI
(17) Nidhi Verma ve Noah Browning, “Insight: India’s oil deals with Russia dent decades-old dollar dominance”, 8 Mart 2023, reuters.com
(18) Tom Benoît, “La fin du dollar roi”, Le Point, Paris, 26 Eylül 2023
(19) Bu yüzdeler, iki para birimini içeren her bir işlemin iki tarafından birini ilgilendirdiği için toplam yüzde 200’e karşılık gelmektedir
(20) Nogueira Batista Jr’a konuşma metnini bize gönderdiği için teşekkür ederiz.
(21) Bernard Cassen, “Le Sucre contre le FMI”, La valise diplomatique, 2 Aralık 2008.
(22) James K. Galbraith, “The Dollar System in a Multi-Polar World”, a.g.e.
(23) Pekin tarafından tutulan ABD borcu yaklaşık 1.200 milyar dolar
(24) Dominique Plihon, “Une ‘monnaie’ mondiale contre le dollar?”, Le Monde diplomatique, Ekim 2023
(25) Astrid Viaud et Paul-Arthur Luzu, Entre dollar et cryptomonnaies. Le défi des sanctions pour L’Europe, Éditions Arnaud Franel, 2022, Paris.
(26) James K. Galbraith, “The Dollar System in a Multi-Polar World”, a.g.e.
