HAZAL OCAK

Temiz Hava Hakkı Platformu (THHP), sağlık, doğa koruma ve iklim alanlarında çalışan 15 sivil toplum kuruluşu ve meslek örgütünün bir araya gelmesiyle 2015 yılında çalışmalarına başladı. Platform, 2016 yılından beri her yıl Türkiye’nin hava kalitesi ve hava kirliliğinin insan sağlığına etkilerini inceleyen bir rapor yayınlıyor. ‘Kara Rapor 2024’, bugün yayınlandı. Rapora göre hava kirliliğine yol açan partikül maddeler PM10 ve kanserojen PM2.5, üç büyük şehir İstanbul, Ankara ve İzmir’de düzenli ve yeterli ölçülmüyor.

Ulaşılabilen kısıtlı resmi verilere göre İstanbullular, 2022 yılı boyunca ortalama 38,41 μg/m3, yani Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) kılavuz değerinin iki buçuk katı PM10 kirliliğine maruz kaldı. Kanserojen partikül madde PM2.5 ise yeterince ölçülmedi. İzmirliler yıl boyu ulusal mevzuatın koyduğu sınır değerin üstünde kirli hava soludu. Ankara ve İstanbul ise bu limitin sınırında.

“Kirlilik biliniyor ama veri yok”

Bu verilerin yanı sıra raporda dikkat çekici bir nokta daha var. Türkiye genelinde 2022’de 365 adet hava kalitesi izleme istasyonu olmasına ve bu sayının 2023’te 380’e yükselmiş olmasına rağmen, tüm istasyonlarda mevzuata göre izlenmesi gereken parametrelerin tamamına bakılmıyor. 2023 yılında toplam istasyon sayısı artmış olmasına rağmen, yeterli veri alımı sağlanan istasyon sayıları 2022 yılına göre daha düşük. Dokuz ilde hiçbir istasyonda yıllık PM10 değerlerini hesaplamak için yeterli veri yok.

Ayrıca raporda ağır sanayi bölgelerinde hava kirliliğinin yeterli takip edilmediğine değiniliyor. Buna göre üretimde fosil yakıt, özellikle de kömür kullanan ağır sanayinin yoğun olduğu bölgelerdeki partikül madde izlemesi çok sınırlı. Örneğin, kirliliğin en yoğun olduğu bilinen Sakarya – Hendek OSB, Kocaeli – Gebze OSB ve Kocaeli – Dilovası – İMES OSB 2 istasyonlarında 2022 ve 2023 yılları boyunca hiç partikül madde (PM10) ölçümü yapılmamış. Ülke genelinde bulunan 30 endüstriyel hava kalitesi izleme istasyonunun sadece yarısında ince partikül madde (PM2.5) altyapısı var ve 2022 yılında bunların sadece 9’undan, 2023’te ise 12’sinden yeterli veri alınabilmiş.

PM2.5, Dünya Sağlık Örgütü tarafından insanda kanser yaptığı ve dünya genelinde her yıl 4 milyondan fazla insanın ölümüne yol açtığı belirlenen çok zararlı bir hava kirleticisi. PM2.5’in en önemli kaynakları arasında termik santrallerde ve sanayide yakılan kömür yer alıyor.

“Nasıl bir havayı soluduğunu bilmek onların hakkı”

Raporla ilgili konuştuğum Temiz Hava Hakkı Platformu Koordinatörü Deniz Gümüşel bu noktayla ilgili özetle, “Bu istasyonlarda ölçüm cihazı var ama bu istasyonlardan hiç veri alınamamış. Ölçüm yapılıp kamuoyuyla paylaşılmaması da söz konusu olabilir. Biz bu konuyla ilgili bilgi edinme kanunu çerçevesinde başvurularımızı yapacağız. Nasıl bir havayı soluduğunu bilmek onların hakkı.” diyor.

Hava kirliliği meme kanserine neden oluyor

Raporda yer alan dikkat çekici noktalardan bir tanesi de hava kirliliğiyle meme kanseri arasındaki ilişkinin incelenmesi. Dünyada meme kanseri ile hava kirliliği arasındaki ilişkiye işaret eden bilimsel araştırmaların sayısının giderek arttığı belirtiliyor.

En kirli il Hakkari

Rapora göre, 2022 yılında Türkiye’de hava kirliliği sonucu gerçekleştiği tahmin edilen ölümler hem sayısal hem de orantısal olarak önceki yıllara göre daha yüksek. Hava kirliliğine bağlı ölümlerin yüzde olarak en yüksek olduğu iller, PM2.5 düzeyinin en yüksek olduğu ilk 10 il. Bir önceki yıl birinci sırada olan Batman’ın yerini Hakkari aldı. Hakkari’de 230 kişi hayatını kaybetti. Ancak PM2.5 düzeyi 5 µg/m3’ün altına düşürülseydi bu ölümlerin yüzde 41’i önlenebilirdi. Ölüm oranlarında Hakkari’yi Batman, Şırnak, Muş, Malatya, Iğdır, Şanlıurfa, Ağrı, Osmaniye ve Gaziantep gibi Doğu ve Güneydoğu bölgelerinde bulunan iller takip ediyor.

Bununla birlikte DSÖ değerlerine göre hava kirliliğine atfedilen ölümlerin sayısal olarak en fazla olduğu il İstanbul (8 bin 357); onu İzmir (4 bin 852) ve Bursa (3 bin 657) izledi. Ankara’da hava kirliliğinden hayatını kaybedenlerin sayısı 3 bin 155. Ölümlerin bu illerde sayısal olarak daha fazla olması, hava kirliliği düzeylerinden ziyade il nüfuslarının yüksek olması ile ilişkili.

Havası temiz tek şehir Sinop

Ulusal mevzuattaki yıllık ortalama PM10 limit değerinin (40 µg/m3) altında gerçekleşen, havası görece temiz olan sadece 13 şehir var: Adıyaman, Bitlis, Karaman, Isparta, Antalya, Bilecik, Kırşehir, Trabzon, Giresun, Rize, Sinop, Afyonkarahisar, Samsun. Ancak ulusal mevzuatta izin verilen yıllık ortalama PM10 kirliliği, DSÖ’nün insan sağlığı için belirlediği kılavuz değerin 2,7 katı. DSÖ kriterlerine göre PM10 kirleticisi açısından Sinop dışında havası temiz il yok.

THHP’den çözüm önerileri:

Ayrıca raporda Türkiye’de hava kirliliğinin ve buna bağlı sağlık sorunlarının yol açtığı ölümlerin azaltılması için şu önerilerde bulunuluyor:

• Türkiye enerjide fosil yakıtlara bağımlılığını hızla azaltmalı.
• Ulusal hava kalitesi standartları iyileştirilmeli.
• PM2.5 için ulusal limit değer belirlenmeli ve yürürlüğe alınmalı.
• Hava kalitesi izleme çalışmaları iyileştirilmeli.
• Ağır sanayi bölgelerinde hava kalitesinin izlenmesi, değerlendirilmesi ve yönetimi sistematik hale getirilmeli.
• Hava kirliliğinin sağlık etkileri saha çalışmaları ile araştırılmalı.
• Çevresel etkisi olan tüm projeler için sağlık etki analizinin de yapılması mevzuata dahil edilerek zorunlu hale getirilmeli.
• Türkiye, imzaladığı hava kalitesine yönelik uluslararası sözleşmeleri uygulamalı.
• Çevresel bilgiye ulaşabilmek için bilgi edinme hakkının etkin biçimde kullanılabilmesi sağlanmalı.